آزادی‌ها، محدودیت‌ها و فضای مناطق آزاد برای پیشبرد اهداف اقتصادی یک کشور بسیار مهم است و بر این اساس بسیاری از کشورها سعی دارند تا آزادی این مناطق را دست‌خوش شرایط سیاسی و اجتماعی و حتی اقتصادی سرزمین اصلی خود نکنند.

در صورتی که مناطق آزاد کارکرد اصلی خود را از دست بدهد و نتواند فضای مناسب خود برای تولید و واردات و صادرات را حفظ کند، می‌تواند روند معکوس به خود گرفته و به جای کمک به پیشرفت اقتصادی ضررهایی جبران‌ناپذیری به کشور وارد کند.

در دولت یازدهم بحث مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در کشور بیش از گذشته مدنظر قرار گرفت و بارها تلاش شد تا بر تعداد این مناطق افزوده شود تا فضای تولید کشور خارج از فشارها و محدودیت‌های سرزمین اصلی گسترش پیدا کند و این مهم تا حدی نیز محقق شد.

اما استفاده‌های نامناسب از این مناطق در دولت‌ گذشته باعث شده بود تا نگاه به مناطق آزاد تغییر کرده و اعتماد لازم برای استفاده تولیدکنندگان از این مناطق از دست برود.

همچنین در مدت اخیر حضور برخی کالاهای قاچاق در کشور که به گفته مسئولین تاثیر منفی بر تولیدات داخلی می‌گذارد و همچنین ورود خودروهایی که ممنوعیت آنها بر هیچ کس پوشیده نیست، سبب شد تا اختلافی میان گمرک جمهوری اسلامی ایران و مناطق آزاد ویژه اقتصادی بوجود آید.

لازم به ذکر است که حضور گمرک ویژه مناطق آزاد در مبادی ورودی و همچنین استقرار گمرک جمهوری اسلامی ایران در مبادی خروجی این مناطق از دیگر مفاهیم مورد اختلاف میان دو سازمان است.

اکنون حل مشکل نحوه استقرار گمرک و پذیرش هویت قانونی مناطق آزاد تبدیل به بزرگترین مشکل ساکنان این مناطق و گردانندگان آن شده است و مناطق آزاد معتقد است که هر کدام از گمرک و مناطق آزاد تعریف مشخص دارند و ملاک مشخص شدن مناطق آزاد بر اساس جغرافیاست و قانون می‌گوید که محدوده مناطق آزاد خارج از قلمرو گمرکی کشور است.

از این رو جعفر آهنگران، مدیر امور مناطق ویژه اقتصادی دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی گفت که در تمام تعاریف بین‌المللی تاکید شده است که مناطق آزاد و مناطق ویژه و مناطق مشابه که اسامی مختلفی در دنیا دارند، قلمرو گمرکی داخل کشور محسوب نمی‌شوند.

او تاکید کرد: مقرارت صادرات و واردات کشور بر این مناطق حاکم نیست یعنی این مناطق به لحاظ گمرکی، داخل کشور محسوب نشده و مستقل از سرزمین اصلی هستند.

آهنگران با بیان اینکه هر محدودیتی در این زمینه ما را از تعریف مناطق آزاد دور می‌کند، افزود: در واقع مفهوم مناطق آزاد این است که تمام فعالان و سرمایه‌گذاران را باید در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی برای صادرات و واردات آزاد بگذاریم. این افراد باید کاملاً آزاد باشند اما ارتباط آنها با سرزمین اصلی باید در چهار چوب مقررات و آیین‌نامه‌ها باشد.

او تصریح کرد: به نظر من اگر گمرک از محل ورود به سرزمین اصلی به مرزهای خروجی تعمیم و تسری پیدا کنند، محدودیت ایجاد می‌کنیم و این محدودیت به نفع مناطق آزاد و ویژه اقتصادی نخواهد بود.

مدیر امور مناطق ویژه اقتصادی دبیرخانه شورایعالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی با اشاره به وجود دو گمرک مناطق آزاد و ایران عنوان کرد: گمرک ایران در محل ورود به سرزمین اصلی در مناطق آزاد مستقر است یعنی همه واردات و صادرات توسط گمرک ایران کنترل می‌شود.

او ادامه داد: گمرک دیگری نیز داریم که مربوط به مناطق آزاد است که در مبدا ورودی خارج از کشور به مناطق آزاد حضور دارد و تمام کالاهایی که از خارج کشور وارد می‌شود، ثبت گمرکی می‌کند و این آمار به گمرک ایران نیز داده می‌شود.

آهنگران اظهار کرد: اکنون گمرک ایران می‌خواهد هم در محل ورودی و هم خروجی  مستقر شود به این معنی که دیگر گمرکی به نام گمرک مناطق آزاد وجود نداشته باشد.

او با تاکید بر اینکه نباید هیچ مانعی برای تردد کالا در مناطق آزاد با دنیا قرار بدیم، گفت: ایجاد محدودیت به معنی تغییر در تعریف مناطق آزاد و محدود کردن آن است و اکنون بیش از 23 سال است که این رویه در مناطق آزاد حاکم بوده و نسبتاً هم جواب خوبی گرفته شده و مشکل خاصی هم نداشتیم. روابط میان گمرک مناطق آزاد و ایران نیز بسیار خوب بوده و اطلاعات و آمار درخواستی گمرک ایران نیز طبق آیین نامه صادرات و واردات مناطق آزاد در اختیارشان قرار داده شده است.

این مقام مسئول در پاسخ به این سوال که چرا گمرک اصرار دارد که در مبادی ورودی مناطق آزاد هم مستقر شود، بیان کرد: اتهامی هست که معمولاً به مناطق آزاد وارد می‌شود که با این روش قصد دارند از ورود کالاهای قاچاق جلوگیری کنند و به عبارت دیگر با ورود کالاهای قاچاق مبارزه کنند؛ که اصلاً مناطق آزاد جایی برای قاچاق کالا نیست و همه چیزش کاملاً شفاف و مشخص است. اینکه وارداتش چیست، نحوه واردات و صادرات و حتی نحوه واردات از مناطق آزاد به سرزمین اصلی هم کاملاً مشخص است.

او درباره نحوه عملکرد مناطق آزاد در این مدت نیز گفت: اگر عملکرد مناطق آزاد را با بخش‌های مشابه آن در سرزمین اصلی مقایسه کنید به نظر من عملکرد مناطق آزاد به طور نسبی مثبت بوده است اما اگر بخواهیم این مناطق را با مناطق آزاد موفق دنیا بسنجیم باید یک مقدار تحلیل بیشتری داشته باشیم و بگوییم که چرا نتوانستند در حد و اندازه مناطق آزاد دنیا عمل کنند.

آهنگران ادامه داد: بسیاری از شرایط بین‌المللی، تحریم‌ها و محدودیت‌هایی که مناطق آزاد ما دارند، بخشی‌نگری‌هایی در مناطق آزاد و محدودیت‌هایی که ایجاد شده، باعث می‌شود تا نتوانند در حد و اندازه مناطق آزاد دنیا حرکت کنند اما نسبت به سرزمین اصلی موفق بودند و قابلیت دفاع دارند.

در این راستا و برای این حل اختلاف، مناطق آزاد اعلام آمادگی کرد تا راهکارهایی عملیاتی برای ورود و خروج کالا در مناطق و محدوده را مشخص کنند که برای رسیدن به آن در گام نخست طی یک سال و نیم گذشته تفاهم‌نامه‌ای میان دکتر ترکان و جناب کرباسیان امضا شد. این تفاهم‌نامه مشخص کرد، سیستم جامع امور گمرکی که اکنون در تمام گمرکات کشور نصب است در مناطق آزاد نیز نصب شود و به این ترتیب مناطق آزاد ملزم می‌شوند از این سیستم مانند گمرکات با دقت در مراودات تجاری و بازرگانی خود بهره برده و استفاده کنند، تا تمام آن چیزی که به عنوان کالا با هر دسته‌بندی وارد مناطق آزاد می‌شود در این سیستم ثبت شده و گمرک بتواند به صورت آنلاین آمار را دریافت کند. به ویژه آنکه این سیستم منطبق با سیستم خود گمرک است و گمرک نمی‌تواند مدعی شود، سیستم جدیدی خارج از سیستم خودش در مناطق آزاد نصب شده‌اند.

اما اختلاف اصلی از آنجا شکل گرفت که گمرک مدعی‌ حضور در مبادی ورودی مناطق آزاد شد تا بتواند کار کنترل معمول خود را انجام دهد از این رو مسئولین مناطق آزاد ملاک مشخص شدن این مناطق را جغرافیا می‌دانند و می‌گویند بر اساس قانون محدوده مناطق آزاد خارج از قلمرو گمرکی کشور است و وقتی قانون بطور صریح به این مسئله اشاره کرده بدیهی‌ست که گمرک نمی‌تواند در خارج از محدوده خودش حضور فعال داشته باشد.

در این راستا، عبدالله رضیان نماینده مردم قائم شهر در مجلس نیز درباره اختلاف میان مناطق آزاد و گمرک ایران گفت: تعریفی که در قانون برای مناطق آزاد آمده است برای استفاده از خدماتی است که تولیدکنندگان می‌توانند از آن بهره‌مند شوند تا زمینه‌های ارتقای وضعیت اقتصادی و صنعتی کشور مهیا شود.

او با بیان اینکه اکنون در مناطق آزاد ورود کالاهای چمدانی و امثال آن در حال رخ دادن است، افزود: معافیتی که در مناطق آزاد وجود دارد، معافیت مطلق نیست و گمرک باید برای ورود کالاها از خارج کشور نظارت داشته باشد.

رضیان ادامه داد: یک سری از کالاها ممکن است مطابق قانون وضعیت خاص داشته باشند لذا محل استقراری که مناطق آزادی می گویند باید خارج از این مناطق باشد، شرایط را سخت می‌کند چراکه باید در تمام فرودگاه‌های کشور شرایطی اتخاذ شود که گمرک بتواند ورود و خروج کالاها را کنترل کند.

او تصریح کرد: اما در بحث ورود کالاها از بندر و فرودگاه زمانی که مسافر قصد خروج از کشور را دارد، گمرک می تواند همان‌جا کنترل و نظارت لازم را داشته باشد و بر اساس قواعد و مقرراتی که وجود دارد.

این نماینده مردم در مجلس شورای اسلامی معتقد است اینکه گمرک بخواهد در در خارج از مناطق آزاد مستقر شود، قانونی نیست و بالاخره برخی کالاها وجود دارند که باید ورود آنها حتماً کنترل شود.

به گفته رضیان قرار گرفتن گمرک در خارج از محدوده مناطق آزاد خارج از قواعدی است که قانون تعریف کرده است و باید در یک مبادی خروجی که مسافر می‌تواند از آنجا خارج شود، کنترل‌ها صورت گیرد.

او افزود: اگر روزی 100 پرواز داشته باشیم، گمرک باید کجا مستقر شود که بتواند تمام آنها را کنترل کند چراکه به عنوان مثال ما پرواز کیش را یک پرواز داخلی می‌دانیم و چون در پروازهای داخلی کنترل صورت نمی‌گیرد باید در تمام فرودگاه‌ها گمرک امکاناتی را فراهم کند که بتواند ورود کالاها را به سرزمین اصلی کنترل کند.

نماینده مردم قائم‌شهر تصریح کرد: این نوع کنترل در شان مسافران نیست و باید در هر فرودگاه پیگیری شود که هر مسافر از کجا آمده و بعد تمام کالاهای مسافر مورد بررسی قرار بگیرد و این به اعتقاد من و بر اساس قانون صحیح نیست.

همچنین مهدی پازوکی، کارشناس اقتصادی نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ما معتقد است که کشور باید تحت یک سیستم باشد نباید مناطق آزاد گمرکی جداگانه داشته باشند.

او می‌گوید: اکنون مناطق آزاد به جای اینکه سکوی صادرات ما باشند تبدیل به سکوی واردات شده‌اند.

پازوکی با بیان اینکه گمرک در کشور باید یکی باشد و نمی‌شود دو تا گمرک داشته باشیم، افزود: گمرک مناطق آزاد به صورت جداگانه پول دریافت می‌کند و به اعتقاد من اگر قرار است، درصدی گرفته شود این را باید گمرک ایران بگیرد نه مناطق آزاد چرا که قرار نیست مناطق آزاد درآمدی از این سیسنم داشته باشد.

او تاکید کرد: ما یک مملکت داریم و اگر قرار است، عوارض گمرکی حتی یک ریال گرفته شود را باید گمرک ایران بگیرد نه مناطق آزاد.

لازم به ذکر است که قانون‌گذار مشخص کرده مناطق آزاد به لحاظ ورود کالایی به مثابه خارج از کشور محسوب می‌شوند، بنابراین نباید گمرک ماهیت عملکردی مناطق آزاد را به این صورت دچار مشکل کند اما تبادل اطلاعات و هماهنگی میان مناطق آزاد و گمرک جکهوری اسلامی ایران امری است بدیهی که باید به آن توجه شود.

حضور سامانه‌های آنلاینی که امروز گمرک در مبادی مختلف نصب کرده‌است، می‌تواند کمکی برای کاهش این اختلاف باشد و به نظر می‌رسد باید تلاش بیشتری برای حفظ هویت مناطق آزاد با دقت بر ورود و خروج درست کالاها در این مناطق صورت گیرد تا مشکلاتی که اکنون به نام مناطق آزاد بوجود می‌آید هرچه سریعتر مرتفع شود.

قابل تامل است که یکی از دلایل بوجود آمدن مناطق آزاد پشتیبانی از تولید است تا بتوانند بدون شرایط گمرکی سرزمین اصلی و در شرایطی که واردات و صادرات آزاد است به تولید پرداخته و با صرف هزینه‌های کمتر رقبای خود را در کشورهای دیگر کنار بزند؛ هرگونه سخت‌گیری دراین موارد می‌تواند کارکرد اصلی مناطق آزاد را تغییر داده و شرایط را برای تولید و افزایش صادرات سخت‌تر کند.