آن‌طور که بررسی‌ها نشان می‌دهد از زمان تاسیس نخستین منطقه آزاد در جهان تاکنون، 6 نسل گوناگون با چشم‌اندازها و ماموریت‌های مختلف و باتوجه به شرایط زمانی و مکانی تاسیس شده‌اند. آنچه مسلم است مناطق آزاد ایران به لحاظ کارکردی در 2 نسل‌های اول و دوم قرار دارند که البته به برخی ویژگی‌های 4 نسل دیگر نیز دسترسی پیدا کرده‌اند که در اینجا به ویژگی‌های دو نسل نخست اشاره می‌کنیم.

1ـ نخستین نسل از مناطق آزاد تجاری با هدف گسترش کسب‌وکار محوری تجارت به‌وجود آمدند. نخستین بندر از این نوع، بندر هامبورگ بود که در سال 1888میلادی ایجاد شد و با رفع موانع و محدودیت‌های تجاری بعدها به کل شهر هامبورگ گسترش یافت و رونق و شکوفایی این منطقه را به دنبال داشت. این منطقه با فراهم کردن انواع پیوندها و ارتباطات مفید با اقتصاد داخلی شکل گرفت. پیوندهایی که در دو دسته ارتباط پسرو و ارتباط پیشرو قابل تقسیم‌بندی هستند. نخستین نوع از این پیوندها شامل استفاده ازمواد اولیه داخلی و همکاری بابنگاه‌های داخلی است. ارتباط پیشرو، نوع دوم از پیوند مناطق آزاد با اقتصاد ملی است که درقالب فروش بخشی از تولیدات مناطق آزاد (پردازش صادرات) به بازارداخلی انجام می‌شود. نمونه‌های این پیوندها بین اقتصاد داخلی و مناطق آزاد را می‌توان در بندر هامبورگ آلمان و مناطق آزاد ایری و ماسان کره‌جنوبی مشاهده کرد. اغلب این مناطق با جذب سرمایه‌های خارجی و داخلی توانسته‌اند ازطریق انتقال موثر دانش فنی و فناوری پیشرفته، دربستر یک سند راهبردی مناسب و زمان‌بندی شده توسعه صادرات، از یک سو، ارتباط‌های پسرو و پیشرو مناسبی با اقتصاد داخلی برقرارسازند و از سوی دیگر با افزایش صادرات، درآمدهای ارزی و اشتغال مولد را با هدف افزایش مازاد حساب جاری کشور ایجاد کنند. مناطق آزاد ایران در چارچوب وظایف این نسل، توانسته‌اند با تقویت فعالیت‌های تجاری در مناطق آزاد در مسیر تحولات این نسل قرار گیرند، به طوری که با احداث مجتمع‌های تجاری - اداری در این مناطق، بسترهای مناسبی برای فعالیت واحدهای تجاری مناطق آزاد ایجاد شده است.

2ـ دومین نسل مناطق آزاد، پس از جنگ جهانی دوم با هدف و ماموریت ایجاد صنایع شکل گرفتند. کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی بزرگ علاوه بر منابع اولیه و نیروی کار ارزان‌قیمت، به دنبال رهایی از مقررات گمرکی دست و پاگیر بودند. آنها با استقراردر این مناطق و با ایجاد مجتمع‌های زنجیره‌ای، درصدد کاهش هزینه‌ها و تولید کالاهای ارزان‌قیمت برآمدند. ایجاد منطقه آزاد با مفهوم جدید به آغاز دهه 1960 میلادی (1339 شمسی) در بندر شانون ایرلند برمی‌گردد که به سرعت در کشورهای دیگر به‌ویژه خاور دور درآسیا گسترش یافت. به طوری که گفته می‌شود تعداد آنها به بیش از 3000منطقه درسطح جهان ازامریکای شمالی تا افریقا، آسیا و منطقه کارائیب می‌رسد. مناطق آزاد ایران در چارچوب وظایف این نسل، توانسته‌اند با تقویت ارزش افزوده محصولات تولیدی در مناطق آزاد در مسیر تحولات این نسل قرار گیرند، به طوری که گفته شده اکنون حدود 1013 واحد تولیدی صنعتی در مناطق آزاد فعالیت می‌کنند. هرچند به نظر می‌رسد ارتباط واحدهای تولیدی و صنعتی داخل کشور برای استفاده از امکانات موجود مناطق آزاد هفت‌گانه کشور و صادرات از طریق آنها به درستی تعریف نشده و در ارتباط با دانشگاه و شرکت‌های دانش‌بنیاد باید مورد بازنگری قرار گرفته تا ارتباط دانشگاه و صنعت بیش از پیش برای ورود به نسل سوم یعنی نسل انتقال فناوری میسر شود.

دکتر عبدالرسول خلیلی ـ استاد دانشگاه و کارشناس ارشد مناطق آزاد